Παραδοσιακοί χοροί της Κρήτης: Το Πεντοζάλι

Στις αρχές του 1762 την αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Ρωσίας διαδέχτηκε ο ανηψιός της, Πέτρος ο Γ΄. Έξι μήνες περίπου μετά η σύζυγός του, Αικατερίνη συνωμότησε με τον εραστή της στρατηγό Γκριγκόρι Ορλώφ και άλλα μέλη της αυτοκρατορικής φρουράς για την ανατροπή και τη δολοφονία του Πέτρου. Αμέσως, η αυτοκράτειρα της Ρωσίας ως Αικατερίνη Β΄, η επωνομαζόμενη Μεγάλη. Από τους πρωτεργάτες του πραξικοπήματος ήταν οι αδελφοί του Γκριγκόρι Ορλώφ, επίσης στρατιωτικοί, Αλεξέι και Θεόδωρος, ενώ στη συνωμοσία έλαβε μέρος και ο Έλληνας λοχαγός της ανακτορικής φρουράς Γεώργιος Παπαζώλης ή Παπάζογλου από τη Σιάτιστα της Μακεδονίας, ο οποίος από καιρό συνδέονταν φιλικά με τους αδελφούς Ορλώφ και ιδιαίτερα με τον Γκριγκόρι.
Η άνοδος της Αικατερίνης Β΄ της Μεγάλης στο ρωσικό θρόνο, συμπίπτει με την αναπτέρωση των ελπίδων του Ελληνισμού για απελευθέρωση με τη βοήθεια της Ρωσίας. Πολύ πριν από την κήρυξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768), η Αικατερίνη είχε φροντίσει να προετοιμάσει το έδαφος για την εξέγερση του ελληνικού λαού. Στην πραγματοποίηση των σχεδίων της την βοήθησαν οι αδελφοί Ορλώφ και ο Γεώργιος Παπαζώλης. Και να πως έγινε αυτό:
Πριν την εκθρόνιση του Πέτρου Γ΄, ο Σιατιστινός λοχαγός είχε καταφέρει να εμπνεύσει στον Γκριγκόρι Ορλώφ την ιδέα για επανάσταση στην Ελλάδα εναντίων των Τούρκων με τη βοήθεια της Ρωσίας. Όταν ο τελευταίος έγινε πανίσχυρος, ως στενός σύμβουλος της αυτοκράτειρας, πέτυχε με την υποστήριξή του να αναπτύξει τα σχέδιά του σ´ εκείνη. Η Αικατερίνη παρά την αρχική της επιφυλακτικότητα και τις αντιδράσεις του πρωθυπουργού της Νικίτα Πάνιν, αποδέχτηκε τα σχέδια του Παπαζώλη, μιας και αυτά εξυπηρετούσαν τις επεκτατικές της διαθέσεις σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η προετοιμασία για την επανάσταση, άρχισε με την κάθοδο στην Ελλάδα του Παπαζώλη, ο οποίος αφού πήρε άδεια από το Ρωσικό στρατό, εγκατέλειψε τη Ρωσία το 1763. Πήγε πρώτα στη Βενετία. Από κει το 1766 στην Ήπειρο, μέσω Τεργέστης, κατόπιν στη Στερεά, και μετά στην Πελοπόννησο. Στα τέλη του 1768 επέστρεψε στην Τεργέστη, όπου συναντήθηκε με τους αδελφούς Αλεξέι και Θεόδωρο Ορλώφ, οι οποίοι είχαν έλθει για να συντονίσουν την εξέγερση και που μέχρι το 1770 είχαν στενές επαφές με τους εκεί Έλληνες. Οι άφθονες υποσχέσεις των Ορλώφ ότι οι Ρώσοι ήταν αποφασισμένοι να ελευθερώσουν την Ελλάδα, παρέσυραν τους Έλληνες στην αποτυχημένη εξέγερση του 1770 γνωστή με τον όρο “Ορλωφικά”.
Ανάμεσα σ´ αυτούς που πίστεψαν τις υποσχέσεις των Ορλώφ ήταν και ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης, έμπορος και πλοιοκτήτης από την Ανώπολη Σφακίων. Με τα τέσσερα μεγάλα τρικάρτατα καράβια του έφτανε στα λιμάνια της Μεσογείου και της Μαύρης θάλασσας. Ένα από τα λιμάνια που συχνά προσέγγιζε, ήταν η Τεργέστη. Πασίγνωστος στους εκεί Έλληνες με την επωνυμία: “Ο φλογερός πατριώτης της Κρήτης”, ήταν από τους πρώτους που ήρθαν σε επαφή με τους Ορλώφ. Ο Ιωάννης Βλάχος, όμορφος στην εμφάνιση, γλυκός στο ύφος, ευγενικός στους τρόπους, πλούσιος σε περιουσία, ζωντανός στη σκέψη και τις πράξεις, θαρραλέος και έξυπνος, με ξεχωριστή δύναμη λόγου είχε κάνει τους συμπατριώτες του να τον παραδέχονται για αρχηγό. Μορφωμένος , ήξερε γράμματα και ξένες γλώσσες, γι´ αυτό και τιμής ένεκεν επονομάζονταν “Δάσκαλος”.
Ο “Δάσκαλος” έγινε “Δασκαλογιάννης” και η εξέγερση που υποκίνησε και οργάνωσε στην Κρήτη το 1770 ξεκινώντας από τα Σφακιά, έμεινε στην ιστορία ως “Επανάσταση του Δασκαλογιάννη”. Πεπεισμένος για την προσεχή ισχυρή βοήθεια της Ρωσίας προς την Ελλάδα, προσκάλεσε το φθινόπωρο του 1769 όλους τους οπλαρχηγούς και τους δημογέροντες από τα γύρω χωριά σε συνέλευση και τους ενημέρωσε για την επικείμενη εξέγερση των Ελλήνων. Παρά τους κάποιους δισταγμούς, τελικά όλοι τον εμπιστεύθηκαν και συμφώνησαν για την έναρξη του αγώνα. Σ´ αυτό βοήθησε και ένας θρύλος, που κυκλοφορούσε ευρύτατα το 18ο αιώνα, και ανέφερε ότι:
“Ήρθε η ώρα να ελευθερωθεί το γένος των Ελλήνων από τους Αγαρηνούς με τη βοήθεια του ξανθού γένους”, δηλ. των Ρώσων. Κατά την παράδοση, η τελική απόφαση για την επανάσταση που ξεκίνησε το Πάσχα του 1770, πάρθηκε στη συνέλευση της 10ης Οκτωβρίου του 1769. Οι πρωτεργάτες της εξέγερσης ήταν 12 με επί κεφαλής τον Δασκαλογιάννη. Οι υπόλοιποι δε γνωρίζουμε αν ήταν μεταξύ τους ισόβαθμοι, αλλά η σειρά με την οποία τους διέσωσε η λαϊκή μνήμη έχει ως εξής:
Πρωτόπαπας, θείος του Δασκαλογιάννη.
Γεώργιος Δασκαλάκης ή Σαπώλης Δασκαλογιωργάκης, της οικογένειας των Δασκαλιανών από τον Καλλικράτη.
Αντρουλής Μοράκης ή Κουτρουμπάς, της οικογένειας των Μόρων από το Ασκύφου.
Μανούσακας, της οικογένειας των Παττακών από την Ίμπρο.
Ανδρουλιός Βολουδάκης ή Βάρδακας, της οικογένειας των Παττακών από την Ίμπρο.
Στρατής Βορδουμπάς ή Μπούρμπαχης, της οικογένειας των Στρατίκων από τον Ομπρόσγιαλο (Χώρα Σφακίων).
Μανούσος Κούτσουμπας της οικογένειας των Στρατίκων από τον Ομπροσγιαλο (Χώρα Σφακίων).
Γεώργιος Σκορδύλης, της οικογένειας των Σκορδύληδων από το Μούρι.
Γεώργιος Πάτερος ή Πατερογιώργης, της οικογένειας των Πάτερων από την Ανώπολη.
Μανούσος Μπονάτος, της οικογένειας των Μπονάτων από την Αράδαινα.
Χούρδος, της οικογένειας των Χούρδων από τον Άγιο Ιωάννη.
Κατά την παράδοση, ο Δασκαλογιάννης και οι καπεταναίοι του, αποφάσισαν να κάνουν έναν καινούργιο πολεμικό χορό. Ο Δασκαλογιάννης έστειλε μια επιστολή στον βιολάτορα Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιώρο, προσκαλώντας τον στην Ανώπολη για να ετοιμάσει έναν “πυρρίχιο” χορό, ειδικά γραμμένο για τον “πέμπτο ζάλο”. Μυστικά, δηλ. του είπε ότι ετοιμάζεται ο πέμπτος ξεσηκωμός εναντίων των Τούρκων και επειδή μιλούσε για χορό χρησιμοποίησε τη λέξη “ζάλο”, που σημαίνει βήμα, κρύβοντας έτσι το μήνυμα.
Πράγματι, ο Κιώρος πήγε εκεί κι έμεινε έξι μήνες μέχρι την έναρξη της επανάστασης. Με βάση την “πυρρίχια” μελωδία συνέθεσε τη μουσική για τον καινούργιο πολεμικό χορό, ο οποίος σύμφωνα με τις υποδείξεις του Δασκαλογιάννη, έπρεπε να έχει δώδεκα μουσικούς σκοπούς (γυρίσματα) και δέκα βήματα, γιατί όπως είδαμε, δώδεκα ήταν οι αρχηγοί της επανάστασης η οποία αποφασίστηκε στις 10 του 10ου μήνα του 1769.
Το χορό που εκτέλεσαν μόνο άνδρες πιασμένοι από τους ώμους, για να συμβολίζουν με αυτό την αλληλοστήριξη, την αλληλοεκτίμηση, την αμοιβαία εμπιστοσύνη και τη συνεργασία, ονόμασαν “το πεντοζάλι” -και όχι “ο πεντοζάλης”- γιατί ήταν το πέμπτο εγχείρημα με σκοπό την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Η εξέγερση πνίγηκε στο αίμα, αφού η βοήθεια της Ρωσίας δεν έφτασε ποτέ. Ο ίδιος ο Δασκαλογιάννης και πολλοί από τους στρατηγούς του σκοτώθηκαν, όμως, το “πεντοζάλι”, ο χορός της επανάστασης του Δασκαλογιάννη, νίκησε, έζησε, και είναι σήμερα ο διασημότερος χορός της Κρήτης.
Να σημειωθεί ότι είναι πιθανό να έχουμε εικόνα του αρχαίου κρητικού χορού “υπόρχημα” στο πήλινο σύμπλεγμα από τον Καμηλάρη Ηρακλείου, στο οποίο αποδίδεται κυκλικός χορός τεσσάρων ανδρών οι οποίοι κρατούνται από τους ώμους και χρονολογείται από τον 13ο π.Χ αιώνα. Αν αυτή η εκδοχή έχει κάποια βάση, ίσως στην πραγματικότητα να έχουμε έναν απόγονο του “υπορχήματος”στο “πεντοζάλι”, το μόνο παραδοσιακό πολεμικό χορό της Κρήτης όπου οι χορευτές πιάνονται από τους ώμους και εκτελούν κυκλικό χορό.
Με το “πεντοζάλι”, ο Κρητικός εξέφρασε τον ακοίμητο πόθο της λευτεριάς, την αγωνιστικότητα, την ηρωική ψυχή του. Η διαφορά από τους άλλους πολεμικούς χορούς της Κρήτης είναι ότι αυτός είναι πρωτίστως επαναστατικός. Τον ιστορικό, επαναστατικό, ηρωικό και συμβολικό χαρακτήρα επιβεβαιώνει το δυναμικό και εκρηκτικό ύφος, καθώς και το ιστορικό-λαογραφικό του υπόβαθρο.
Με τα χρόνια, το χορό άρχισαν να χορεύουν και οι γυναίκες. Σύμφωνα πάντα με τους παλαιούς μουσικούς και χορευτές, ο χορός άρχισε να διαδίδεται και στην υπόλοιπη Κρήτη κατά τη δεκαετία του ΄20. Τη συνοδευτική μουσική, με ρυθμό που βασίζεται σε μέτρο 2/4, εκτελούν βιολί ή λύρα με λαούτο ή μαντολίνο (ή ασκομπαντούρα στα ορεινά).
Στο “πεντοζάλι”η παράδοση δεν θέλει τον “μπροστινό” με ιδιαίτερες ατομικές δεξιοτεχνικές πρωτοβουλίες, αλλά ενταγμένο στο σύνολο των χορευτών με την ίδια και ομοιογενή κίνηση. Συχνά, όμως, με πρωτοβουλία που ανήκει σ´ αυτόν δημιουργείται ένα σύνολο μόνο ανδρών, μπροστά από τις γυναίκες, που ξεφεύγει από τα βασικά βήματα του συνόλου και την κυκλική φορά κι εκτελεί συγχρονισμένα τις βηματικές παραλλαγές του χορού σε ευθεία. Οι “πατιές”, τα πολλαπλά χτηπήματα των ποδιών στο έδαφος, είναι το κύριο χαρακτηριστικό των παραλλαγών αυτών. Λέγεται ότι συμβολίζουν τις ομοβροντίες των κρητικών όπλων στις μάχες κατά των Τούρκων.
Οι γυναίκες δεν εκτελούν ομαδικές φιγούρες ούτε συνηθίζεται να πιάνουν “πρώτες” το χορό. Το “πεντοζάλι” αποτελεί “μνημόσυνο” του Δασκαλογιάννη, των καπετανέων και της εξέγερσής των, γι΄αυτό επιβάλλει σεμνότητα και σεβασμό στην παράδοση.
Να τονίσουμε ότι, η παραδοσιακή έκφραση του “πεντοζάλι” δεν διαθέτει σιγανό και γρήγορο ρυθμό ούτε και διακρίνεται σε “σιγανό” και “γρήγορο” πεντοζάλι. Η μορφή του είναι μία και συγκεκριμένη, γρήγορη, δυναμική και εκρηκτική. Η σύγχρονη διάκριση σε “σιγανό” και “γρήγορο” δημιουργήθηκε τη δεκαετία του ΄50, όταν κάποιοι λυράρηδες της κεντρικής Κρήτης διασκευάζοντας την “κοντυλιά” του “σιγανού”, ενός χορού της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης, την γύρναγαν απευθείας στους σκοπούς του “πεντοζάλι”. Τότε δημιουργήθηκε αυτό που ονομάζουν σήμερα “σιγανό πεντοζάλι” και χορεύεται σε Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο με παραλλαγές ως “χανιώτικο σιγανό”, “ρεθυμνιώτικο σιγανό” και “ηρακλειώτικο σιγανό” με δέκα, οκτώ και έξι βήματα, αντίστοιχα. [Πηγή]
http://ellas2.wordpress.com/2011/09/07/%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%AF-%CF%87%CE%BF%CF%81%CE%BF%CE%AF-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CE%B5%CE%BD%CF%84/